Idea copyleft. Jakie licencje obowiązują na Wikipedii

15 stycznia 2001 r. została założona Wikipedia – internetowy serwis, który zrewolucjonizował podejście do specjalistycznej wiedzy i pomógł w napisaniu niejednej pracy dyplomowej. W 2023 roku Wikipedia miała 326 wersji językowych. Spośród nich Wikipedia anglojęzyczna i w języku cebuańskim (Filipiny) miały ponad 6 mln artykułów. Warto więc przyjrzeć się jak działa najsłynniejsza darmowa encyklopedia.

Słowo „wiki” pochodzi z języka hawajskiego i w wolnym tłumaczeniu oznacza „szybko”. Idealnie odzwierciedla sposób myślenia twórców „wolnej encyklopedii, którą każdy może redagować”. Larry Sanger oraz Jimmy Wales chcieli bowiem stworzyć darmowe narzędzie przystosowane do nowych, cyfrowych realiów. Fundamentem działania serwisu jest również jego nietypowa redakcja. W przeciwieństwie do klasycznych encyklopedii, które były tworzone przez uczonych, zazwyczaj pod opieką wydawnictw naukowych (np. Wielka encyklopedia PWN), Wikipedię współtworzą jej użytkownicy. Każdy bowiem ma prawo stworzyć lub edytować istniejące już hasło. Jak sam stwierdził jeden z założycieli, głównym celem przedsięwzięcia była „próba stworzenia i rozpowszechnienia wielojęzycznej wolnej encyklopedii o najwyższym możliwym poziomie dla każdej osoby na Ziemi w jej własnym języku”. Można zaryzykować stwierdzenie, że im się udało – obecnie na serwerach Wikipedii istnieje 316 edycji językowych (z czego 306 jest czynnych, a 10 zamkniętych), a dodatkowo trudno spotkać kogoś, kto nie słyszał lub nie korzystał z zasobów tego serwisu.

Na początku było GNU

Wikipedia jest witryną darmową dzięki licencjom, za pomocą których udostępniane są zawarte na niej treści. Do 2009 r. Wikipedia była udostępniana na licencji GNU Free Documentation License, będącej jedną z licencji praw autorskich typu copyleft. Jest to rodzaj systemu licencjonowania praw autorskich zezwalający na modyfikację pracy i jej dalszą redystrybucję bez obawy o odpowiedzialność za naruszenie uprawnień twórców konkretnych treści. Nazwa opiera się na grze słów – w przeciwieństwie do copyright (oznaczający prawa autorskie, a składający się dwóch członów tłumaczonych, które w dosłownym tłumaczeniu można interpretować jako „prawo do kopiowania”). Natomiast „left” to po angielsku „lewo” i jednocześnie forma czasownika „leave→left” („porzucić”), zatem termin „copyleft” może być rozumiany jako świadome „porzucenie” zastrzeżeń do kopiowania. Idea copyleft polega na takim wykorzystaniu systemu praw autorskich, że osiąga zupełnie odwrotne cele niż copyright (poszerzenie wolności zamiast jej ograniczenia), a jedynym wymogiem kierowanym w stronę użytkowników treści jest dalsze udostępnianie utworów zależnych (czyli takich, które powstały na bazie pierwotnego, udostępnionego na wolnej licencji dzieła) bez zastrzegania praw autorskich. Aby lepiej zobrazować ten mechanizm posłużę się następującym przykładem: organizacja pozarządowa korzysta z udostępnionego za darmo na podstawie licencji copyleft e-podręcznika do napisania jego unowocześnionej wersji, którą następnie legalnie rozpowszechnia. Zastosowany przez twórców e-podręcznika mechanizm copyleftu nakłada na organizację obowiązek udostępnienia nowego wydania na tej samej wolnej licencji, co licencja oryginału. Innymi słowy, chodzi o stworzenie łańcucha darmowych treści, z wyłączeniem możliwości zmonopolizowania praw do danych tytułów.

Creative Commons, czyli uznanie autorstwa

Rodzajów licencji opartych na idei copyleft jest sporo, a każda z nich ma trochę inne zasady użytkowania treści. Wracając na grunt Wikipedii, jak już wspomniałem, początkowo jej twórcy korzystali z GNU Free Documentation License. Licencja ta została stworzona przez fundację Free Software Foundation dla projektu GNU i w założeniu miała obejmować dokumentację programów komputerowych, jednak obecnie można ją stosować w każdym materiale tekstowym, niezależnie od zawartości. Licencja GNU umożliwia zarówno kopiowanie,jak i modyfikowanie, nawet bez wiedzy i zgody autora. Konieczne jest jednak zamieszczenie informacji o źródle i autorze bądź autorach oryginału. W tekstach GNU FDL można używać materiałów na tej samej licencji. Oprócz tego można wykorzystywać materiały na licencji np. Creative Commons Uznanie-Autorstwa (BY) oraz udostępnionych w domenie publicznej. Z uwagi na pewne ograniczenia i nasilającą się krytykę GNU FDL, twórcy serwisu postanowili przerzucić się na licencję oznaczaną CC BY-SA 3.0. Jest to jedna z licencji stworzonych i promowanych przez amerykańską organizację Creative Commons, która zajmuje się działaniami na rzecz ustanowienia kompromisu pomiędzy pełną ochroną praw autorskich a dzieleniem się twórczością. Jej głównym celem jest promowanie rozwoju i wykorzystania otwartych licencji prawno-autorskich, zapewniających bardziej elastyczne i liberalne zasady niż domyślne reguły prawa autorskiego. Wszystkie licencje i narzędzia CC są darmowe, a ich założenia są napisane w przystępny sposób i wyjaśniane za pomocą czytelnych infografik, co mocno kontrastuje ze skomplikowanymi i często niezrozumiałymi, oficjalnymi regulacjami prawnymi. CC BY-SA 3.0. umożliwia dzielenie się treściami – dopuszczalne jest kopiowanie i rozpowszechnianie utworu w dowolnym medium i formacie – oraz różnego rodzaju adaptacje – można remiksować, zmieniać i tworzyć na bazie utworu pierwotnego dla dowolnego celu, także komercyjnego. Warunkiem skorzystania z dzieł objętych CC BY-SA 3.0. jest uznanie autorstwa. Utwór należy odpowiednio oznaczyć, podać link do licencji i wskazać, jeśli zostały dokonane w nim zmiany. Udostępnienie nowo powstałego dzieła musi być oparte na tej samej licencji co oryginał. Warunki licencyjne nie muszą być przestrzegane w odniesieniu do tych fragmentów licencjonowanych treści, które znajdują się w domenie publicznej, w przypadku sposobów korzystania dozwolonych przez odpowiednie wyjątki lub ograniczenia prawa autorskiego takich jak np. prawo cytatu. Należy jednak pamiętać, że licencja może nie zapewniać wszystkich niezbędnych zgód dla niektórych użyć utworu. Dotyczy to w szczególności innych praw, takich jak ochrona wizerunku, prywatności czy autorskie prawa osobiste. Mogą one ograniczać możliwości wykorzystania utworu. Przenosząc to bezpośrednio na grunt omawianego tematu, CC BY-SA 3.0. umożliwia kopiowanie, rozpowszechnianie i modyfikowanie treści umieszczonych na Wikipedii. W chwili wprowadzenia własnej treści, użytkownik zachowuje prawo autorskie do tego tekstu, lecz jednocześnie zgadza się bezwarunkowo i na zawsze na udostępnienie własnej pracy na omówionych wyżej warunkach. Pomimo tego, że zawartość serwisu jest darmowa i dostępna na wolnej licencji, niektóre multimedia objęte są standardową ochroną prawną. Chodzi m.in. o krótkie fragmenty utworów muzycznych oraz niektóre ilustracje. Co ciekawe, w m.in. polskiej, niemieckiej czy duńskiej Wikipedii obowiązuje zakaz publikacji materiałów, które nie są objęte wolnymi licencjami.

Pomimo krytyki Wikipedii wytykającej jej brak merytorycznego nadzoru nad tworzonymi i udostępnianymi treściami, serwis pozostaje największą bazą darmową wiedzy i cieszy się ogromną popularnością. Twórcy serwisu przyczynili się również do rozpowszechnienia idei wolnych licencji i mechanizmu copyleft, a platforma angażuje się w sprawy społeczne, np. stając ramię w ramię z protestującymi przeciwko finalnie odrzuconej regulacji ACTA. Te działania sprawiają, że Wikipedia uważana jest za prawdziwie wolne medium, a sympatie jej użytkowników wydają się nie słabnąć, nawet gdy niektóre znajdujące się tam hasła wymagają bardziej szczegółowego merytorycznego nadzoru.

Autor: Paweł Kowalewicz prawnik

Logo Wikipedii, autor: Nohat, wykorzystane na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0. Tło: fot Pixabay Licence